Zo vader zo zoon

On 17 feb, 2025
By Michelle

Vanuit Zagora rijden we nog twintig kilometer verder tot Tamegroute waar we op zoek gaan naar een camping. We komen terecht bij een klein hotel, dat ook plaats heeft voor een paar campers. De eigenaar heeft sinds de coronacrisis zijn klandizie flink zien dalen en heeft ofwel de hoop opgegeven, of ruzie gehad met zijn vrouw, maar werkelijk alles aan de man voelt zwaar en somber. Wij besluiten uit medeleven zijn restaurantje maar eens uit te proberen, maar ik denk dat de kok de benen heeft genomen, want de vettige smakeloze hap is geen succes. De eigenaar regelt ook tochten naar de woestijn, dus wellicht gaat het dit keer lukken om onder de sterren in een comfortabele woestijntent bij Erg Chagaga te slapen. Als blijkt dat er de volgende dag veel bewolking en zelfs regen in de woestijn wordt voorspeld, laten we het plan toch maar varen. Het wil maar niet lukken met die woestijntrip. Uiteindelijk gaan we met een gids op zoek naar de beroemde pottenbakkers van dit dorp en wordt het een fantastische middag.

We maken eerst een korte stop bij een Zaouia, een islamitisch spiritueel centrum van een soefigenootschap dat dateert uit de 17e eeuw. Daar komen we helaas niet verder dan tot de indrukwekkende toegangspoort, want het gebouw is die dag voor bezoekers gesloten. Vervolgens dwalen we met de gids door een netwerk van ondergrondse woningen en steegjes, die de bewoners moeten beschermen tegen de hitte van de woestijn. Er wonen nog steeds zo’n 20 families. Het is koel en donker in de smalle gangetjes, soms ruik je geiten maar verder is het stil alsof iedereen slaapt. Maar niets is minder waar. Bij de gemeenschappelijke lemen ovens zijn de vrouwen hun dagelijkse broden aan het bakken. Buiten liggen stapels met takkenbossen klaar om de ovens op te stoken en binnen vormen vaardige handen het deeg met wat meel tot ronde bollen die later de oven ingaan. Ik vind het brood heerlijk, het is gemaakt met een deel tarwe en een deel griesmeel (grof gemalen harde tarwe), en heeft een knapperige korst. Het is minder zacht dan een plat Turks brood (waar ook yoghurt door het deeg gaat), heeft iets meer smaak en textuur, en is het lekkerst als het nog warm is.

En na een heleboel bochten door de donkere stegen, staan we ineens op een grote open werkplaats met overal om ons heen bergen met schotels en andere baksels. Al bijna 400 jaar zetten zeven families de traditie van het pottenbakken hier voort en het gaat nog precies als honderden jaren geleden. Het ambacht wordt van generatie op generatie doorgegeven van vader op zoon. Iedere familie heeft zijn eigen werkplaats en hoewel de ene familie zich wellicht meer op kommen en de ander zich meer op vazen richt, is het proces toch grotendeels hetzelfde.

De klei wordt lokaal gewonnen uit de rivierbeddingen rondom Tamegroute. Het wordt in grote kuilen gelegd, met water gemengd en daarna gekneed om de luchtbellen te verwijderen. Omdat het nogal een taaie en compacte massa is wordt het kneden met blote voeten gedaan, en soms wordt er nog wat zand of as toegevoegd. Takjes, steentjes en andere onregelmatigheden worden verwijderd zodat het een soepele gladde structuur krijgt die minder snel barst tijdens het drogen en bakken. Daarna wordt de klei uitgerold tot een soort lemen tapijt en moet het nog even rusten voordat het in grote hompen wordt verdeeld en verspreid over de verschillende werkplaatsen.

De klei wordt met de hand op een traditionele draaischijf gevormd tot schalen, tajines, vazen, tegels, dakpannen of kandelaars en met eenvoudig gereedschap en natte handen verfijnd. Daarna moeten de stukken enkele dagen in de zon drogen om het overtollig vocht te laten verdampen. Dit voorkomt dat ze zullen barsten tijdens het bakken.

De hele familie werkt mee. De oudste man is verantwoordelijk voor het uitrollen van het tapijt van leem en het verdelen van de klei over de werkplaatsen. Dan zijn er de mannen aan de draaischijf die zorgen voor een constante aanvoer van grote en kleinere voorwerpen. De glazuurmeester is verantwoordelijk voor het glazuurmengsel en dompelt de voorwerpen in het glazuur. Jongeren zijn bezig met de logistiek, het vervoeren van de net gedraaide stukken naar de droogplaats en de geglazuurde stukken naar de oven. De ovenmeester stapelt de voorwerpen met precisie en beleid in de oven en “metselt” deze zorgvuldig dicht als hij vol is. Een andere belangrijke taak is die van de stoker, de man die met palmbladeren en hout de ovens blijft voeden zodat deze een temperatuur van zo’n 1000 graden behoudt. Het is een choreografie waarbij iedereen elkaar woordeloos weet te vinden. Hoewel er stevig wordt doorgewerkt is de sfeer ontspannen en vindt iedereen het prima als je het proces van dichterbij wilt bekijken.

De jongsten leren het vak door veel te kijken en zij helpen met het verzamelen van resten leem die weer in een kuil met water terecht komen en, eenmaal weer zacht, opnieuw kunnen worden gebruikt. Na schooltijd mogen zij eerst een beetje spelen met de draaischijf en puur voor de lol eenvoudige voorwerpen maken. Al spelende leer je en pas na verloop van tijd worden ze ingewijd in de kneepjes van het vak en krijgen zij meer verantwoordelijkheden.

Het keramiek van Tamegroute heeft een unieke groene kleur. Het glazuur is een mengsel van mangaan, koperoxide en silicium, mineralen die afkomstig zijn uit de regio. Het precieze mengsel is waarschijnlijk geheim want de baksels uit Tamegroute zijn beroemd en gewild. Kleine verschillen in de samenstelling of dikte van het glazuur geven een variatie in kleur, van donkergroen tot geelachtig bruin. Door de plaats in de oven, en de ongelijke hitteverdeling reageren de mineralen in het glazuur anders, wat voor kleurverschillen en unieke patronen zorgt. Het zuurstofgehalte bij het stoken is ook wisselend, bij een tekort aan zuurstof wordt de kleur donkerder en onregelmatiger. Alles is handwerk, gaat op gevoel en is een kwestie van ervaring, waardoor ieder stuk uniek is.

De populariteit van Tamegroute keramiek is groot, vooral in Europa en de VS, wat de traditionele productie onder druk zet. Milieuproblemen, vooral de ontbossing maar ook schaarste aan grondstoffen, de klei en de mineralen zijn niet oneindig beschikbaar, zorgen ervoor dat er gezocht wordt naar alternatieve brandstoffen of efficiëntere ovens. Het werk is zwaar en de inkomsten zijn onzeker, waardoor jongeren steeds vaker kiezen voor een ander beroep. Ook worden er inmiddels machinaal gemaakte kopiëren van Tamegroute stukken op de markt gebracht die concurreren met de prijs van het handgemaakte keramiek. Uitdagingen genoeg, maar gelukkig zijn er ook initiatieven om de traditionele werkwijze te behouden en aan te passen aan de moderne tijd. Wij zijn blij met onze unieke schalen die we bij de coöperatie aanschaffen en hopen dat betere arbeidsomstandigheden en eerlijke handel jongeren zal motiveren om voor het ambacht te kiezen.